Cerkwie na Podkarpaciu – niezwykła podróż w czasie po Beskidzie Niskim i Bieszczadach

W ubiegłym roku zachwyciły nas podlaskie cerkwie, ich architektura, wnętrza, historia, niejednokrotnie położenie i soczyste barwy elewacji. Mając w pamięci te niezwykłe podróże – dosłownie, ale i w pewnym sensie – podróże w czasie, w tym roku postanowiliśmy odkryć na nowo cerkwie na Podkarpaciu. Na nowo, bo niejednokrotnie, będąc w Bieszczadach czy w Beskidzie, zatrzymywaliśmy się obok wybranych świątyń, by podziwiać ich architekturę i, jeśli tylko była taka możliwość, wnętrza. Tym razem jednak zwiedzaliśmy wszystkie, jakie znaleźliśmy w okolicach zaplanowanych przejazdów i wędrówek. Cerkwie na Podkarpaciu to wspaniałe świadectwo wielokulturowości regionu. Poznaj 10 wybranych świątyń.

Tereny Podkarpacia od wieków zamieszkiwane były przez różne grupy etniczne, w tym Łemków i Bojków oraz ludność odmiennych wyznań: prawosławnych, grekokatolików czy ludność wyznania rzymskokatolickiego. To wszystko spowodowało, że Podkarpacie stanowiło i stanowi do dziś kulturowy tygiel. Byłby on jeszcze bardziej bogaty, gdyby nie mało łaskawy powojenny czas i prowadzona wtedy polityka wysiedleń, która sprawiła, że część cerkwi popadło w ruinę, część została spalona, a te, które ocalały, niejednokrotnie zostały przekształcone w kościoły katolickie.

Większość odwiedzonych przez nas cerkwi znajduje się na trasach Szlaku Architektury Drewnianej, który powstał, by zachować ten unikatowy dorobek dziedzictwa kulturowego regionu. W Podkarpackiem szlak liczy ponad 130 obiektów, a wśród nich oprócz cerkwi znajdują się skanseny, zespoły zabudowy małomiasteczkowej, dworki i pałace. I choć szlak podzielony jest na trasy (których w przypadku Podkarpacia jest aż 9), my podczas naszego pobytu w Beskidzie Niskim oraz w Bieszczadach, wybieraliśmy te cerkwie, które znajdowały się na naszej drodze np. do miejsca startu szlaku lub na samym szlaku. W ten sposób odwiedziliśmy 10 cerkwi, z których 7 znajdziesz na różnych trasach oficjalnego Szlaku Architektury Drewnianej. 8 cerkwi, o których przeczytasz poniżej, znajduje się w okolicach Dukli (Beskid Niski), a 2 w Bieszczadach. 2 cerkwie spośród opisanych beskidzkich obiektów nie znajdują się na wspomnianym szlaku, ponieważ są to cerkwie murowane, co nie znaczy, że nie warte zobaczenia.

10 odwiedzonych przez nas cerkwi na Podkarpaciu:

1. Cerkiew pw. Zaśnięcia Bogarodzicy w Bałuciance

2. Cerkiew pw. św. Kosmy i Damiana w Krempnej

3. Cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Olchowcu

4. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej

5. Cerkiew pw. św. Kosmy i Damiana w Kotani

6. Cerkiew pw. św. Paraskewy w Daliowej

7. Cerkiew pw. św. Mikołaja w Zyndranowej

8. Cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Króliku Wołoskim

9. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Smolniku

10. Cerkiew pw. św. Mikołaja w Hoszowie

1. Cerkiew pw. Zaśnięcia Bogarodzicy w Bałuciance

Malowniczo położona w górnej części wsi Bałucianka, cerkiew pw. Zaśnięcia Bogarodzicy to dawna łemkowska świątynia greckokatolicka. Prawdopodobnie zbudowana została w XVII w., przebudowywana i remontowana w XIX w. zyskała ostateczny kształt. Obecnie jest świątynią rzymskokatolicką. Choć nie jest znana dokładna data wybudowania cerkwi w Bałuciance, uważa się ją za jedną z najstarszych cerkwi na Łemkowszczyźnie.

Po deportacji miejscowej ludności greckokatolickiej w latach 40. XX w., aż do 2003 r. cerkiew służyła jako kościół filialny parafii pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Króliku Polskim. Po wybudowaniu nowego kościoła, opustoszała i niszczała. Dopiero w latach 2009−2013 przeprowadzono gruntowny remont świątyni, ratując ją tym samym przed zniszczeniem.

Świątynia w Bałuciance to drewniany budynek konstrukcji zrębowej, trójdzielny. Dach kościoła ma konstrukcję namiotową z niewielkimi pozornymi wieżyczkami sygnaturkowymi. Dach i górna część wieży są pokryte gontem, a reszta bryły oszalowana deskami.

Wewnątrz świątyni zachował się czterostrefowy ikonostas, jednak niektóre ikony z Bałucianki znajdują się w zbiorach Muzeum w Łańcucie oraz Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Z tutejszej cerkwi pochodzą najstarsze zachowane w Polsce carskie wrota tzw. szkoły halickiej z XV w. (zbiory Muzeum Budownictwa Ludowego).

Obok cerkwi znajduje się murowana dzwonnica z 1820 r. z niewielkim dzwonkiem. Dzwony, które wisiały tutaj niegdyś zostały zabrane – jeden przez Niemców w czasie II wojny światowej, drugi przez wysiedlonych mieszkańców, trzeci zaś został skradziony. Obok cerkwi, na murku, znajduje się też pęknięty dzwon z wyrytą datą 1929 r., jednak nie pochodzi on stąd.

Bałucianka – jak dojechać?

Jadąc drogą 887 z Rymanowa do Daliowej, po ok. 7 km skręć w prawo w drogę lokalną do Bałucianki. Po kolejnych 3 km dotrzesz do celu. Bezpośrednio obok cerkwi znajduje się parking.

2. Cerkiew pw. św. Kosmy i Damiana w Krempnej

Mówi się, że Krempna to jedna z najładniej położonych miejscowości Beskidu Niskiego. Jej wyjątkową ozdobą zaś, jest dawna łemkowska cerkiew greckokatolicka pw. św. Kosmy i Damiana. Dziś służy ona jako kościół rzymskokatolicki pw. św. Maksymiliana Kolbego.

Świątynia zbudowana została w 1778 r. Do postawienia nowego obiektu posłużyły będące jeszcze w dobrym stanie elementy z poprzedniej cerkwi, która stała w tym samym miejscu przez blisko 300 lat. Pomimo zniszczenia prawie całej wsi w czasie karpackich walk w latach 1914–1915, cerkiew przetrwała właściwie bez uszczerbku. Dzisiejsza cerkiew jest obiektem typowym dla architektury zachodniołemkowskiej.

Cerkiew jest orientowana, o konstrukcji zrębowej, trójdzielna. Nad nawą i prezbiterium znajdują się kopuły namiotowe, dwukrotnie łamane. Na nich neobarokowe pozorne wieżyczki sygnaturkowe, z arkadowaniem pomalowanym na biało i niebiesko.Wewnątrz świątyni podziwiać można kompletny ikonostas wykonany w latach 1835–1836. W 2007 r. podczas remontu cerkwi, runęła do środka kopuła oraz dach nawy głównej. Ostatecznie udało się przywrócić świątyni jej dawną świetność.

Cerkiew w Krempnej – dojazd

Z Jasła skieruj się drogą nr 992 na Nowy Żmigród, po ok. 33 km znajdziesz się w centrum Krempnej. Na skrzyżowaniu skręć w lewo. Po przejechaniu ok. 300 m po lewej stronie zobaczysz nowy kościół, a w głębi cerkiew. Obok znajduje się duży parking.

3. Cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Olchowcu

Powstała w 1934 r. cerkiew w Olchowcu pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja z Myr Licejskich do Bari to parafialna świątynia greckokatolicka. Pierwsza tutejsza cerkiew została wybudowana w 1792 r. i była to, jak wieść niesie, świątynia kupiona i przeniesiona zza granicy węgierskiej. Tę świątynię rozebrano w 1934 r., stawiając obok nowy obiekt, którego w pełni nie ukończono aż do wybuchu II wojny.

Cerkiew znacznie ucierpiała podczas działań wojennych w 1944 r., kiedy to pocisk artyleryjski trafił w narożnik cerkwi. Ikonostas i duża część wyposażenia spłonęły. Po wojnie mieszkańcy rozpoczęli odbudowę, którą przerwały jednak akcje wysiedleńcze. W 1949 r. cerkiew przejął Kościół rzymskokatolicki. W 1950 r. w parafianie obronili budowlę przed rozbiórką. W 2000 r. po odtworzeniu struktur Kościoła greckokatolickiego budynek cerkwi przeszedł na jego własność.

Cerkiew w Olchowcu jest orientowaną świątynią o konstrukcji zrębowej. W miejsce ikon namalowanych w 1989 r., świątynia otrzymała do ikonostasu XVIII-wieczne ikony z dawnych cerkwi w Ruszelczycach i Leszczawce.

Kierując się do cerkwi, należy przejść przez mostek nad potokiem Olchowczyk. Jest to łukowy mostek kamienny z XIX w.

Olchowiec – jak dojechać do cerkwi

Jadąc drogą nr 371 w stronę Barwinka, w Tylawie skręć w prawo na drogę lokalną w kierunku Mszany. Po ok. 7 km skręć w lewo, po 1,8 km na rozwidleniu skieruj się również w lewo i po kolejnych 3,5 km dojedziesz do celu. Cerkiew znajduje się po lewej stronie, auto możesz zaparkować pod Domem Ludowym.

4. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej

Ta dawna greckokatolicka cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Świątkowej Wielkiej to dowód na to, że podkarpackie cerkwie, podobnie, jak podlaskie, były niegdyś kolorowe (o podlaskich cerkwiach piszemy w poście: Kolorowe cerkwie Podlasia – gotowy plan zwiedzania z mapą).

Cerkiew w Świątkowem Wielkiej zbudowana została w 1757 r. z fundacji właściciela tych terenów. – Piotra Paszkiewicza. Co ciekawe, pierwotnie stała prawdopodobnie za potokiem, została jednak przeniesiona, ponieważ wierni mieli problemy z dotarciem do niej podczas wysokiego stanu wody.

Świątkowska cerkiew to świątynia łemkowska typu północno-zachodniego, w wariancie starszym. Orientowana, konstrukcji zrębowej, trójdzielna. Wieżę o konstrukcji słupowej i pochyłych ścianach, dobudowano podczas remontu w 1796 r. Po “Akcji Wisła” cerkiew została opuszczona i przez lata pozostawała zamknięta. Niejednokrotnie padała ofiarą złodziei, straciła wówczas dwa ikonostasy. W 1986 r. cerkiew przejął kościół rzymskokatolicki i zaadaptował wnętrza pod świątynię katolicką, ale dopiero w czasie remontu w 2014 r. dokonano odtworzenia zewnętrznego malowania świątyni. Jak widać na zdjęciach, dominuje kolor zielony i niebieski, zaś arkadowanie podkreślone jest czerwienią.

Cerkiew w Świątkowej Wielkiej – jak dojechać

Jadąc drogą nr 992 od Krempnej, za mostem na Wisłoce w Świątkowej Małej skręć w prawo. Po ok. 1,5 km dotrzesz do centrum wsi. Po lewej stronie drogi stoi świątkowska cerkiew (obecnie kościół filialny parafii rzymsko-katolickiej w Desznicy). Przed cerkwią znajduje się parking.

5. Cerkiew pw. św. Kosmy i Damiana w Kotani

Wybierając się do Kotani, przeczytaliśmy, że tutejsza cerkiew jest jednym z najpiękniejszych przykładów drewnianej architektury cerkiewnej na zachodniej i środkowej Łemkowszczyźnie. I… nie rozczarowaliśmy się, choć niestety nie mogliśmy wejść do środka.

Obecna cerkiew pochodzi z XVIII w. Wybudowano ją wtedy jako świątynię greckokatolicką. Obecnie zaś jest kościołem rzymskokatolickim filialnym pobliskiej parafii w Krempnej. Przez lata służyła tutejszej ludności łemkowskiej. Kiedy Łemkowie zostali stąd wysiedleni po II wojnie światowej, przez niemal 20 lat cerkwią nikt się nie opiekował. Dopiero w latach 60-tych XX wieku świątynia doczekała się remontu. Została wtedy całkowicie rozebrana, zakonserwowana, uzupełniona o brakujące elementy i złożona ponownie w całość.

Ikonostas, który zabrano do Muzeum Ikon w Łańcucie, powrócił w postaci 16 ikon w 2010 r. Cerkiew w Kotani jest cerkwią w stylu łemkowskim, typu północno-zachodniego, orientowaną, trójdzielną, konstrukcji zrębowej.

Obok cerkwi znajduje się cmentarz ogrodzony murkiem z kamienia polnego z gontowym daszkiem. W latach 60-tych XX w. na cmentarzu cerkiewnym utworzono ekspozycję łemkowskiej sztuki sepulkralnej i małej architektury przydrożnej.

Kotań – dojazd do cerkwi

Jadąc drogą nr 992 od Jasła i Nowego Żmigrodu, ok. 2,5 km za Krempną należy skręcić w prawo na drogę do cerkwi w Kotani. Po przejechaniu ok. 500 m znajdziesz się u celu. Cerkiew zobaczysz po prawej stronie drogi.

6. Cerkiew pw. św. Paraskewy w Daliowej

Cerkiew greckokatolicka w Daliowej pochodzi z 1933 r. Została wybudowana na miejscu poprzedniej, która spłonęła dwa lata wcześniej, przez cieśli sprowadzonych z Huculszczyzny. Od czasu wysiedleń do lat osiemdziesiątych XX w. budynek był wykorzystywany jako magazyn PGR i przez dłuższy czas nie był remontowany. Cerkiew chyliła się ku upadkowi, została jednak zwrócona prawowitym właścicielom i wówczas dzięki finansowej pomocy Łemków ze Stanów Zjednoczonych przeszła gruntowny remont. W 1995 r. cerkiew konsekrowano na nowo.

Świątynia w Daliowej zbudowana została w tzw. ukraińskim stylu narodowym, drewniana o konstrukcji zrębowej, na planie krzyża, z dużą kopułą centralną, która nakrywa nawę.

W środku jest prawie całkiem pusto, ściany pokrywa drewniana boazeria. Ikonostas strawił pożar, a nowego nie zdążono postawić przed wybuchem wojny.

Pochodzące z XV – XVII w. cenne ikony z poprzedniej cerkwi znajdują się w muzeum narodowym we Lwowie – przekazano je tam dwa lata przed spaleniem cerkwi. Świątynia w Daliowej otwierana jest w wybrane święta, kiedy to odbywają się tutaj nabożeństwa.

Nam jednak udało się wejść do środka, dzięki uprzejmości dziewczynki z domu obok, której rodzina ma w posiadaniu klucze do cerkwi.

Cerkiew w Daliowej w przeciwieństwie do opisanych wcześniej, nie znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej.

Daliowa – dojazd i parkowanie

Jadąc drogą nr 371 w stronę Barwinka, skręć w lewo w drogę nr 897 w kierunku Jaślisk. Po przejechaniu ok. 7 km, znajdziesz się w Daliowej. Cerkiew znajduje się po lewej stronie drogi w drugiej linii zabudowań. Samochód można zapakować przed cerkwią.

7. Cerkiew pw. św. Mikołaja w Zyndranowej

Murowana cerkiew w Zyndranowej to pierwsza cerkiew zbudowana na Łemkowszczyźnie po II Wojnie Światowej. Wzniesiono ją w latach 1983–1985 w miejscu, gdzie stała inna cerkiew, która przetrwała obie wojny, ale rozebrano ją w latach 60-tych XX w. z uwagi na zły stan. Wtedy władze zapewniały, że w Zyndranowej powstanie nowa cerkiew. I powstała – po ok. 20 latach dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności i na przekór niesprzyjającym warunkom, które panowały podczas stanu wojennego. Tutejsza cerkiew to obiekt trójdzielny, murowany, dlatego nie należy on do  Szlaku Architektury Drewnianej.

Cerkiew w Zyndranowej – dojazd

Cerkiew św. Mikołaja w Zyndranowej znajduje się w sąsiedztwie Muzeum Kultury Łemkowskiej (które również polecamy odwiedzić, i o którym pisaliśmy w poście: Beskid Niski – atrakcje nie tylko dla wielbicieli górskich szlaków).

Aby tutaj dojechać, należy skręcić w lewo z drogi nr 371 w kierunku Barwinka, na Zyndranową. Auto można zostawić na parkingu naprzeciwko Muzeum Kultury Łemkowskiej. Cerkiew znajduje się kawałek dalej po przeciwnej stronie drogi.

8. Cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Króliku Wołoskim

Kolejna cerkiew, która podobnie, jak cerkiew w Daliowej, po II wojnie światowej stała się magazynem PGR, to cerkiew Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w nieistniejącej już dzisiaj wsi o nazwie Królik Wołoski.Zbudowano ją w 1843 r. na miejscu dawnej, drewnianej cerkwi. Jest budowlą powstałą z kamienia rzecznego, dwudzielną, przykrytą jednokalenicowym dachem z trzema ośmiobocznymi wieżyczkami z baniastymi kopułami i krzyżami. Obecnie w remoncie. Obok cerkwi stoi murowana dzwonnica parawanowa.

Jest tutaj także wiele nagrobków, niektóre pochodzą z XIX w.

Królik Wołoski – jak dojechać?

Cerkiew znajduje się na południe od ostatnich domów Królika Polskiego, przy drodze nr 887 między Rymanowem, a Jaśliskami.

9. Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Smolniku

Przenosimy się teraz w Bieszczady do magicznego miejsca, jakim jest Smolnik. Tutejsza cerkiew św. Michała Archanioła najpierw była świątynią prawosławna, później greckokatolicką, a dziś jest kościołem katolickim. Pochodzi z 1791 r. i jest cerkwią w stylu bojkowskim. Zbudowano ją na miejscu pierwotnej świątyni, spalonej przez Tatarów. W 2013 r. cerkiew została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

W 1951 r. dawni mieszkańcy Smolnika zostali wysiedleni. Domy zostały rozebrane, a w opuszczonej cerkwi składowano siano. Wtedy też zniszczono polichromię. Wyposażenie cerkiewne oraz ikony, które przetrwały przewieziono do składnicy ikon w Łańcucie.

Dopiero w latach 1969−1973 przeprowadzono prace remontowe, co ciekawe wykonywano je ręcznie, tradycyjnymi metodami, bez użycia narzędzi mechanicznych.

Smolnik – dojazd

Jadąc drogą nr 896 z Lutowisk w kierunku Stuposian, w Smolniku skręć w lewo za Wilczą Jamą. Przy cerkwi znajduje się parking.

10. Cerkiew pw. św. Mikołaja w Hoszowie

Hoszowska cerkiew to świątynia przypominająca kształtem cerkwie na Huculszczyźnie.

Jej budowę rozpoczęto niedługo przed wybuchem II wojny światowej, wykorzystując podobno materiał pochodzący z rozbiórki wcześniejszej świątyni, wzniesionej prawdopodobnie w 1770 r. W czasie wojny, w hoszowskiej cerkwi Niemcy składowali amunicję, która wybuchła i uszkodziła konstrukcję. Budowę zakończono więc dopiero w 1948 r. Po wysiedleniu miejscowej ludności w 1951 r., świątynia była użytkowana m.in. jako owczarnia. Dopiero w latach 70-tych udało się ją przejąć dla potrzeb wiernych rzymskokatolickich. Od tego czasu jest kościołem filialnym pw. bł. Bronisławy.

Świątynia jest budowlą zrębową, orientowaną, trójdzielną, oszalowaną deskami.

We jej wnętrzu nie ma wyposażenia typowo cerkiewnego, ponieważ Ikonostas nie zdążył powstać do czasu wysiedlenia ludności. Obok cerkwi znajduje się współczesna metalowa dzwonnica, a na jej tyłach pozostałości dawnego przycerkiewnego cmentarza.

Cerkiew w Hoszowie – jak dojechać?

Jadąc z Ustrzyk Dolnych w stronę Leska drogą nr 84, skręć w lewo w ul. Przemysłową i po ok. 700 m ponownie w lewo w kierunku Równi. Po ok. 2 km dotrzesz przed świątynię. Stoi ona na niewielkim wzgórzu, po wschodniej stronie drogi. Auto można zostawić na przycerkiewnym parkingu.

Cerkwie na Podkarpaciu – niezwykła podróż o każdej porze roku

W czasie naszych dwóch podróży po Podkarpaciu – latem po Beskidzie Niskim i zimą po Bieszczadach – odwiedziliśmy 10 tutejszych cerkwi. Warto jednak pamiętać, że jest ich tutaj znacznie więcej. Można je odwiedzać przemierzając Szlak Architektury Drewnianej konkretnymi trasami (w podkarpackiej części szlaku jest ich aż 9), można też, tak, jak my, zaglądać do nich w drodze na szlak lub do konkretnych atrakcji. Jedno jest pewne, jeśli choć trochę interesuje Cię różnorodność kulturowa i wyznaniowa terenów Podkarpacia, na pewno będzie to ciekawa podróż o każdej porze roku.

Więcej postów z naszych wycieczek po Podkarpaciu znajdziesz tutaj: Podkarpacie, a pozostałe posty z podróży po Polsce tutaj: Polska.

Jeśli podobają się Wam nasze posty, zapraszamy do polubienia strony Aktywnych w podróży na Facebooku oraz do śledzenia naszego profilu na Instagramie. Będzie nam również miło, jeśli udostępnicie ten post swoim znajomym.

 

Jeśli spodobał Ci się post, możesz nas wesprzeć stawiając nam wirtualną kawę. Tym sposobem wspierasz naszą twórczość.

Dodatkowo, stawiając nam kawę, masz teraz możliwość odebrania za darmo 45 dni dostępu do bogatej biblioteki audiobooków BookBeat!